Shoppen in advent

inhoUdsopgave Inleiding7 1 Secularisatie: trend of optie? 19 2 Het authentieke zelf: kerkverlating in de jaren zestig 35 3 Consumentisme: hoe shoppen mensen vormt 52 4 Commodificatie: waarom consumentisme geen halt houdt voor de kerkdeur72 5 Mijn vele zelven: het ‘ik’ als strijdtoneel 85 6 Adventsvergetelheid: opgaan in het saeculum 104 7 Shoppen in advent: een beeld met een opdracht 122 Dankwoord 141 Shoppen in advent.indd 5 | Elgraphic - Vlaardingen 19-11-19 10:30

{ 19 } 1 secUlaRisatie: tR end of optie? What is needed is not a simple-minded theory of inevitable religious decline, but a theory to explain variation. Rodney StaR k en RogeR Finke, a ct S oF Faith (2000) 1 O oit spraken godsdienstsociologen vrijmoedig over ‘het secularisatieproces’. Ze gingen er vanuit dat sa- menlevingen overal ter wereld bezig waren te moderniseren naar westers model. Ze meenden dat deze modernisering mede bestond uit individualisering, rationalisering en ‘me- chanisering van het wereldbeeld’. Elk van deze processen, was de gedachte, knaagde aan het belang van religieuze op- vattingen en gewoonten. Individualisering weekte mensen los uit traditionele, religieuze verbanden. Rationalisering van medische zorg en landbouwtechnieken maakten rituele bezweringen van ziekte en rampspoed overbodig. Mechani- sering van het wereldbeeld, tot slot, maakte het bestaan van goden en demonen steeds minder plausibel. Secularisatie was dus onlosmakelijk met modernisering verbonden. Wie mee wilde in de vaart der volkeren, had God niet meer no- dig. Was dit, in grove lijnen, het verhaal dat sociologiestu- denten in de jaren zeventig kregen voorgeschoteld, een 1 Rodney Stark en Roger Finke, Acts of Faith: Explaining the Human Side of Religion (Berkeley, CA: University of California Press, 2000), 33. Shoppen in advent.indd 19 | Elgraphic - Vlaardingen 19-11-19 10:30

{ 20 } halve eeuw later ziet een inleidend college godsdienstso- ciologie er heel anders uit. Secularisatie is een term uit de geschiedenis van het vakgebied geworden, verwijzend naar klassiekers als Bryan Wilsons Religion in Secular Society (1966) en Peter Bergers The Sacred Canopy (1967) – nog al- tijd fascinerend leesvoer, maar allang geen studies meer die in het onderzoek een serieuze rol spelen. En dat geldt niet alleen voor secularisatie, maar ook (in mindere mate) voor modernisering, rationalisering en individualisering. Voor empirisch ingestelde sociologen, verzuchten Inger Furseth en Pål Repstad in een veelgebruikt handboek (2006), zijn zulke lineaire procesbegrippen veel te groot, te algemeen en, vooral, niet langer wetenschappelijk up-to-date. Daar- om adviseren Furseth en Repstad hun lezers deze grand narratives met een fikse korrel zout te nemen. Hun hoofd- stuk over secularisatie bestaat uit een overzicht van steek- houdende kritiek die er de afgelopen decennia tegen is in- gebracht. 2 Moet secularisatie dan maar worden bijgezet in een museum van wetenschappelijke oudheden? Dit zou een voorbarige conclusie zijn: kritische kanttekeningen bij het secularisatieparadigma van de jaren zestig en zeventig impliceren niet onmiddellijk dat secularisatie als zodanig een onbruikbaar begrip is. (Terecht betoogt Bryan S. Tur- ner dat kritiek op secularisatie soms de neiging heeft door 2 Inger Furseth en Pål Repstad, An Introduction to the Sociology of Religion: Classical and Contemporary Perspectives (Aldershot: Ashgate, 2006), 65-81. Voor een historische interpretative van ‘modernisering’ als een groot verhaal dat tijdens de Koude Oorlog goede diensten bewees, zie Nils Gilman, Man- darins of the Future: Modernization Theory in Cold War America (Baltimore, MD: Johns Hopkins University Press, 2003) en Staging Growth: Moderniza- tion, Development, and the Global Cold War, ed. David C. Engerman e.a. (Amherst, MA: University of Massachusetts Press, 2003). Shoppen in advent.indd 20 | Elgraphic - Vlaardingen 19-11-19 10:30

{ 21 } te slaan.) 3 Wie meer dan een halve eeuw na Wilson en Berger over secularisatie wil blijven spreken, zal echter één belangrijk inzicht moeten verdisconteren. Secularisa- tie is, in de woorden van José Casanova, geen trend, maar een optie. Het is geen noodzakelijkheid, die in alle moder- niserende samenlevingen optreedt, maar een mogelijk- heid, die paradoxaal genoeg uitstekend kan samengaan met ‘desecularisatie’ (desecularization) en ‘herbetovering’ ( re-enchantment) van het wereldbeeld. Dit eerste hoofdstuk schetst in grote lijnen hoe gods- dienstsociologen in de afgelopen halve eeuw hun ideeën over secularisatie hebben bijgesteld. Dit levert een eerste bouwsteen op voor de theorie die ik in dit essay ontwikkel: secularisatie is geen trend, maar een optie. Wat was secularisatie? Godsdienstsociologen waren niet de eersten die de ge- schiedenis van Europa in termen van secularisatie duid- den. Al rond het midden van de negentiende eeuw, toen de revoluties van 1848 de vraag opwierpen waar het heen moest met de Europese natiestaten, vertelden intellectue- len en politici grote verhalen over marginalisering van reli- gie, opgevat als kans of als bedreiging, al naar gelang de politieke kleur van de spreker. 4 Deze grote verhalen (grand narratives), die hun naam ontlenen aan de ambitie lange 3 Bryan S. Turner, Religion and Modern Society: Citizenship, Secularisation and the State (Cambridge: Cambridge University Press, 2011), 149. Vgl. Det- lef Pollack, ‘Varieties of Secularization Theories and Their Indispensable Core’, The Germanic Review 90 (2015), 60-79, aldaar 60: ‘Criticizing the secularization theory has become a new master narrative itself.’ 4 Ian Hunter, ‘Secularization: The Birth of a Modern Combat Concept’, Modern Intellectual History 12 (2015), 1-32. Shoppen in advent.indd 21 | Elgraphic - Vlaardingen 19-11-19 10:30

{ 22 } historische processen in één grote greep te vatten, waren een typisch negentiende-eeuws verschijnsel. Breed leefde in deze ‘eeuw van de geschiedenis’ namelijk de gedachte dat het heden slechts begrepen kan worden door het te si- tueren in langetermijnprocessen van ‘historische ontwik- keling’. Historische procesbegrippen als modernisering, rationalisering en individualisering hebben hun wortels in dit negentiende-eeuwse evolutionaire denken. 5 Dat godsdienstsociologen nog in de jaren zestig uit deze negentiende-eeuwse erfenis putten, wekt nauwelijks verba- zing. Al had hun founding father, Max Weber, veel kritiek gehad op de ‘historische school’, hij had met zijn beroemde studie naar kapitalisme en protestantisme ook laten zien hoe schatplichtig hij was geweest aan een traditie van grote verhalen vertellen. Weber had het moderne kapitalisme immers opgevat als het product van een eeuwen omspan- nend secularisatieproces van puriteinse waarden als vlijt, soberheid en spaarzaamheid. 6 Deze achtergrond verklaart waarom Peter Berger, geïnspireerd door Weber, nog in 1967 een onvervalst grand narrative kon presenteren in antwoord op de vraag wat secularisatie is. Het verhaal begon in het oude Israël en kwam via tussenstappen in de vroege kerk en het middeleeuwse christendom uit bij het vroegmoderne protestantisme, dat Berger net als Weber in hoofdzaak ver- 5 Volkhard Krech, ‘Über Sinn und Unsinn religionsgeschichtlicher Pro- zessbegriffe’, in Umstrittene Säkularisierung: Soziologische und historische Analysen zur Differenzierung von Religion und Politik, ed. Karl Gabriel, Christel Gärtner en Detlev Pollack (Berlijn: Berlin University Press, 2012), 565-602; Hans Joas, ‘Gefährliche Prozessbegriffe: Eine Warnung vor der Rede von Differenzierung, Rationalisierung und Modernisierung’, ibid., 603-622. 6 Peter Ghosh, Max Weber and the Protestant Ethic: Twin Histories (Ox- ford: Oxford University Press, 2014). Shoppen in advent.indd 22 | Elgraphic - Vlaardingen 19-11-19 10:30

{ 23 } antwoordelijk hield voor de ‘onttovering van de wereld’ (deels omdat het de gelovige in een wereld zonder heilsbe- middelende instanties plaatste, deels omdat het de institu- tionele eenheid van de kerk opblies). Hoe innovatief het boek in allerlei opzichten ook was, de verhaallijn van The Sacred Canopy liet zien dat het negentiende-eeuwse genre van grote verhalen in de jaren zestig nog springlevend was. 7 Niet in alle opzichten was Berger representatief voor de godsdienstsociologie van zijn tijd. In twee opzichten namen collega’s als Bryan Wilson en David Martin afstand van Ber- ger. Allereerst waren zij veel meer geïnteresseerd in empiri- sche data. Terwijl Berger in zijn eerste hoofdstuk een alge- mene theorie presenteerde over de aard van samenlevingen, ging Wilsons openingshoofdstuk over ‘statistical evidence’ van secularisatie in Engeland sinds 1885. Terwijl Bergers voetnoten verwezen naar sociologische klassiekers, raad- pleegde Wilson rapporten, enquêtes en interviews. Ook de bladspiegel was illustratief: terwijl The Sacred Canopy louter bestond uit tekst, bevatte Religion in Secular Society tabellen die de afname van het aantal kerkleden en dopelingen in de Church of England documenteerden. Voor Martins boek gold iets dergelijks: het maakte onderscheid tussen vier patronen van secularisatie, zichtbaar in achtereenvolgens Groot-Brittannië, de Verenigde Staten, Zuid-Europa en Rusland. Wat deze patronen van elkaar onderscheidde, was de mate waarin religieuze instituties intact bleven (wel in de VS, niet in Engeland) en de publieke moraal een religieus karakter behield (wel in Zuid-Europa, niet in Rusland). 8 7 Peter L. Berger, The Sacred Canopy: Elements of a Sociological Theory of Religion (Garden City, NY: Doubleday, 1967). 8 David Martin, A General Theory of Secularization (Oxford: Basil Black- well, 1978), 7-8. Shoppen in advent.indd 23 | Elgraphic - Vlaardingen 19-11-19 10:30

{ 24 } Deze typologie brengt een tweede verschil met Berger aan het licht. Teneinde het begrip secularisatie geschikt te maken voor empirisch sociologisch onderzoek, spitste Wil- son het toe op publieke uitingen van religie. Terwijl Berger secularisatie opvatte als een proces dat zowel maatschappe- lijke structuren als de menselijke ervaring van de wereld be- invloedt (‘As there is secularization of society and culture, so is there a secularization of consciousness’), verklaarde Wilson dat secularisatie louter slaat op de maatschappelijke betekenis van religie – niet op de religieuze ideeën van indi- viduele burgers. 9 Dit betekent dat secularisatie kon wor- den onderzocht zonder dat sociologen in de hoofden van mensen hoefden te kijken. Het enige wat telde waren pu- blieke manifestaties van religie. Deze nadruk op empirisch waarneembare veranderin- gen droeg in hoge mate bij aan het succes van wat al snel het ‘secularisatieparadigma’ ging heten. Wilson werd een drij- vende kracht achter de Conférence Internationale de So- ciologie Religieuse (CISR), tegenwoordig bekend als de International Society for the Sociology of Religion (ISSR), die met een reeks conferenties in de jaren zeventig het be- grip secularisatie hoog op de sociologische agenda wist te krijgen. Wat we nodig hebben, verklaarde Wilson op een van deze conferenties, is nauwkeurig veldwerk, geen voor- barige generalisaties. Voor zover het prille onderzoek zich al leent voor theoretische abstractie, voegde Martin eraan toe, dient deze theorie de vorm aan te nemen van een voorzich- tige als-danredenering: 9 Berger, Sacred Canopy, 107; Bryan R. Wilson, Religion in Secular Society: A Sociological Comment (Londen: C. A. Watts & Co., 1966), xviii. Shoppen in advent.indd 24 | Elgraphic - Vlaardingen 19-11-19 10:30

{ 25 } To state a general theory is not to announce some dogma about ‘the way things are going’ or about irreversible trends. It simply says that in circumstance X this or that development Y tends to occur, or more broadly that in the complex of historical circumstances a, b, c, a deve- lopment p, q, r tends to occur, with these and these ap- propriate qualifications, and always allowing of course for adaptations… 10 Hiermee werd secularisatie voor sociologen in de CISR een paradigma in de kuhniaanse zin van het woord: een onder- zoeksprogramma met één centrale vraag dat zo breed werd gedragen dat het een hele generatie wetenschappers aan het werk kon houden. 11 Niettemin bleef het grote verhaal van Berger op de ach- tergrond aanwezig en liet het zich op onvermoede mo- menten zelfs op de voorgrond zien. Al was Wilson een noeste dataverzamelaar, in de conclusie van zijn boek schilderde ook hij in grove penseelstreken hoe het Europe- se christendom sinds de Middeleeuwen aan betekenis had ingeboet. Met een geïdealiseerd beeld van ‘European feu- dal society’ als ijkpunt, draaide ook Wilsons verhaal om verlies en teloorgang. 12 Het hemelse baldakijn uit de titel van Bergers boek – een draperie om de troon van aardse heersers, die de sociale orde bevestigde door deze op het hemelgewelf te projecteren – is daarom een treffend beeld van wat secularisatie voor godsdienstsociologen in de jaren 10 Martin, General Theory, 2. 11 Ik vertel dit verhaal uitvoeriger in Herman Paul, Secularisatie: een kleine geschiedenis van een groot verhaal (Amsterdam: Amsterdam University Press, 2017), 71-91, mede op basis van Olivier Tschannen, Les théories de la séculari- sation (Genève: Droz, 1992). 12 Wilson, Religion in Secular Society, 221-222. Shoppen in advent.indd 25 | Elgraphic - Vlaardingen 19-11-19 10:30

{ 26 } zestig en zeventig betekende. Secularisatie drukte teloor- gang uit: het verdwijnen van een gedeeld religieus univer- sum en de marginalisering van een ooit oppermachtige kerk. Secularisatie drukte het besef uit dat een (geïdeali- seerde) religieuze wereld voorgoed verleden tijd was ge- worden. Het hemelse baldakijn was in honderd stukken gescheurd en door de wind verspreid – slechts hier en daar dwarrelde nog een lapje rond. Kritiek op het secularisatieparadigma Hoewel dit een aansprekende verhaallijn was voor een wes- ters publiek dat in de naoorlogse decennia met eigen ogen kon vaststellen dat velen afscheid namen van God en ge- loof, had het verhaal ook zijn beperkingen. Al in 1971, vier jaar na The Sacred Canopy, liet Berger doorschemeren dat secularisatie niet het enige is wat over religie in moderne samenlevingen kon worden gezegd: ‘I have been impressed, especially in America, by a widespread and apparently deepening hunger for religious answers among people of many different sorts.’ 13 Al schenen hippies in Californië op een dieet van drugs en alcohol te leven, de Amerikaanse hippiebeweging was óók onverzadigbaar religieus, getuige festivals als Woodstock en de rockopera Jesus Christ Super- star. 14 Dat de seksuele moraal van deze counterculture, in Bergers eigen woorden, meer aan de Kanaänitische baäls- dienst deed denken dan aan de zeden van een vrome Israë- liet, deed aan het argument geen afbreuk. Een quasireligi- 13 Peter L. Berger, ‘A Call for Authority in the Christian Community’, The Christian Century 88 (1971), 1257-1263, aldaar 1261. 14 Larry Eskridge, God’s Forever Family: The Jesus People Movement (Ox- ford: Oxford University Press, 2013). Shoppen in advent.indd 26 | Elgraphic - Vlaardingen 19-11-19 10:30

{ 27 } euze verheerlijking van vrije liefde duidt niet op wat Berger een ‘secularization of consciousness’ had genoemd. 15 Andere tot nadenken stemmende ervaringen volgden spoedig. De opkomst van the religious right in de Verenigde Staten was een verrassing voor al wie verwachtte, hoopte of vreesde dat religie zich in het privédomein zou terugtrek- ken. Hoewel Jimmy Carter, eenmaal tot president verko- zen, zich minder als een evangelical leider ontpopte dan een deel van zijn aanhang had gehoopt, werd het evangelicalism eind jaren zeventig een macht van betekenis en een krach- tig symbool van wat ‘the return of religion to the public square’ ging heten. 16 Nog minder bleek de religieuze praxis buiten Noord- Amerika en West-Europa zich te voegen naar het verhaal dat The Sacred Canopy had verteld. In Latijns-Amerika, ontdekte Berger toen hij drie jaar lang in Mexico woonde, tartte een springlevend katholiek volksgeloof elke vereen- zelviging van modernisering en secularisatie: One of my first experiences in Mexico was the celebrati- on of a folk mass in the cathedral of Cuernavaca. Our Lady of Guadalupe was everywhere, and in the back- ground still lurked the dark deities of the pre-Columbi- an past. I was struck by the fact that, to be plausible be- yond the small world of the intellectual elite, even Marxism had to put on a religious garb. 17 15 Berger, ‘Call for Authority’, 1260. 16 The Return of Religion to the Public Square: Faith and Policy in America, ed. Hugh Heclo en Wilfred M. McClay (Baltimore, MD: Johns Hopkins University Press, 2003). 17 Peter L. Berger, Adventures of an Accidental Sociologist: How to Explain the World without Becoming a Bore (Amherst, NY: Prometheus, 2011), 136. Shoppen in advent.indd 27 | Elgraphic - Vlaardingen 19-11-19 10:30

{ 28 } Nog sterker signaleerde Berger dit in India, een land dat hij doorkruiste uit nieuwsgierigheid naar de veelkleurigheid van religieuze praktijken. ‘You should travel through India and say that modernity means the end of religion; it is plain crazy.’ 18 In hoeverre deze observaties afbreuk deden aan het secu- larisatieparadigma werd een kwestie van debat. Wie strikt in de leer was, kon met recht betogen dat Wilson en zijn CISR- collega’s nooit hadden beweerd dat moderne mensen niet religieus kunnen zijn. Hun punt was slechts dat de maat- schappelijke impact van religie in moderne samenlevingen minder groot is dan in premoderne culturen. De religieuze trekjes van de hippiebeweging zijn daarom niet in strijd met het secularisatieparadigma. 19 José Casanova, een van oor- sprong Spaanse socioloog, die net als Berger jarenlang in Centraal-Amerika rondkeek, kwam tot een genuanceerder oordeel. Overal ter wereld is sprake van sociale differentiatie die ervoor zorgt dat wetenschap, onderwijs en hulpverle- ning steeds minder religieuze trekjes vertonen – dit is ‘the valid core of the secularization theory’. Twee andere elemen- ten van het paradigma, afname van religieuze participatie op bevolkingsniveau en privatisering van religie, houden evenwel geen stand: de wereld wordt alsmaar religieuzer en privatisering is niet bepaald wat the religious right in de VS of het Sandinistisch Nationaal Bevrijdingsfront in Nicaragua laat zien. 20 Berger zelf, tot slot, schaarde zich onder de meest 18 Hector Vera, ‘An Interview with Peter L. Berger: Chamber Music at a Rock Concert’, Cultural Sociology 10 (2016), 21-29, aldaar 26. 19 Steve Bruce, Secularization: In Defence of an Unfashionable Theory (Ox- ford: Oxford University Press, 2011). 20 José Casanova, Public Religions in the Modern World (Chicago: Universi - ty of Chicago Press, 1994), 212. Veel kritischer op ‘sociale differentiatie’ is Jeffrey Alexander, ‘Differentiation Theory: Problems and Prospects’, in Dif- Shoppen in advent.indd 28 | Elgraphic - Vlaardingen 19-11-19 10:30

{ 29 } uitgesproken critici van zijn eerdere werk. Zelfs al zou een stukje van het secularisatieparadigma overeind kunnen blij- ven, de basisgedachte van een onomkeerbare trend van mar- ginalisering van religie bleek onjuist. ‘It was thought that modernity would be an age of atheism; it turns out that, sur- prisingly, it is an age of polytheism.’ 21 Secularisatie 2.0 Wat bracht deze kritiek teweeg in een vakgebied dat zich jarenlang sterk had geïdentificeerd met het secularisatiepa- radigma? Onder godsdienstsociologen tekenden zich grof- weg twee reacties af. Een hele generatie sociologen liet secu- larisatie voor wat ze was. Verzamelde Wilson in de jaren zestig statistische data over kerkbezoek sinds de negentien- de eeuw, nu zitten sociologen met een notitieboekje in de Starbucks te luisteren naar vrouwen die over hun spirituele ervaringen vertellen. Terwijl Martin in A General Theory of Secularization (1978) probeerde de variabelen op het spoor te komen die secularisatie in verschillende landen een eigen gezicht gaven, schrijven sociologen nu artikelen waarin ze verslag doen van participerende observatie in de islamiti- sche salat. Tellen en meten hebben plaatsgemaakt voor kij- ken en luisteren. 22 (Inzichten uit deze nieuwe culturele so- ferentiation Theory and Social Change, ed. Jeffrey Alexander en Paul Colomy (New York: Columbia University Press, 1990), 1-15. 21 Berger, Adventures, 139. 22 Penny Edgell, ‘A Cultural Sociology of Religion: New Directions’, Annual Review of Sociology 38 (2012), 247-265. De voorbeelden verwijzen naar Court- ney Bender, The New Metaphysicals: Spirituality and the American Religious Imagination (Chicago: University of Chicago Press, 2010), 56-57 en Daniel Winchester, ‘Embodying the Faith: Religious Practice and the Making of a Muslim Moral Habitus’, Social Forces 86 (2008), 1753-1780, aldaar 1762-1766. Shoppen in advent.indd 29 | Elgraphic - Vlaardingen 19-11-19 10:30

{ 30 } ciologie van religie en de daaraan verwante antropologie van het christendom zullen we later in dit essay tegenko- men.) Andere godsdienstsociologen bleven gefascineerd door het verband tussen modernisering en secularisatie, maar ontwikkelden nieuwe definities van secularisatie of probeerden de ‘oude’ inzichten van Wilson en Martin te combineren met ‘nieuwe’ inzichten in de veerkracht van re- ligieuze tradities en de ‘terugkeer’ van religie in het publie- ke domein. Drie voorbeelden van zulke nieuwe secularisa- tietheorieën – we zouden ze kernachtig secularisatie 2.0 kunnen noemen – loop ik langs. Volgens de Franse godsdienstsocioloog Yves Lambert kan niemand ontkennen dat het christendom in de twin- tigste eeuw met fikse uitdagingen wordt geconfronteerd. Maar hoe kerken op deze uitdagingen reageren, hangt van culturele, politieke en confessionele factoren af. Sommige kerken zetten hun hakken in het zand; andere bewegen mee; weer andere zien voor zichzelf een culturele voortrek- kersrol weggelegd. Deze strategieën hebben wisselend suc- ces: terwijl sommige kerken leeglopen, weten andere hun leden te behouden of zelfs te groeien. Secularisatie in de zin van kerkelijke krimp is dus niet de enige mogelijkheid voor christelijke gemeenschappen in een moderne wereld. In een veel geciteerd artikel (1999) stelt Lambert dat moderni- sering, ideaaltypisch gesproken, tenminste vier verschillen- de effecten op kerken kan hebben: ‘achteruitgang’, ‘aanpas- sing en herintegratie’, ‘conservatieve reactie’ en ‘innovatie’. Wie dit palet aan mogelijkheden onder de ene noemer van secularisatie wil brengen, kan dit slechts doen door het be- grip op te rekken tot wat Lambert ‘pluralistische secularisa- tie’ noemt. Daaronder verstaat hij een herordening van het religieuze landschap, door ‘both secular and religious for- ces’, die op een Franse plattelandsparochie andere effecten Shoppen in advent.indd 30 | Elgraphic - Vlaardingen 19-11-19 10:30

{ 31 } zal hebben dan op een Arabischtalige pinksterkerk in hartje Parijs. Modernisering lokt, met andere woorden, een dyna- miek van actie en reactie uit, waaruit kerken soms zwakker, maar soms ook sterker tevoorschijn komen. 23 Sprekend over privatisering van religie, een van de kern elementen van het oude paradigma, komt José Casa- nova tot een vergelijkbare bevinding. Hoewel er landen zijn – West-Europese landen waarop het secularisatiepa- radigma was gebaseerd – waar privatisering van religie duidelijk zichtbaar is, zijn tegenvoorbeelden elders ter wereld niet moeilijk te vinden. Casanova denkt aan tradi- tioneel katholieke landen als Spanje en Brazilië, maar evengoed aan de Verenigde Staten, waar protestantse re- publikeinen een evangelical in het Witte Huis willen heb- ben en katholieke bisschoppen interveniëren in het pu- blieke debat. Wat deze voorbeelden volgens Casanova laten zien, is dat religie niet alleen kan privatiseren, maar ook kan ‘deprivatiseren’ – precies zoals Berger naast secu- lariserende ook ‘deseculariserende’ tendensen ontwaart. 24 Casanova concludeert hieruit dat ‘privatization is not a modern structural trend but, rather, a historical option. To be sure, it seems to be a modern “preferred option”, but it is an option nonetheless.’ 25 Als secularisatie geen trend maar een optie is, hoe komt het dan dat deze mogelijkheid toch zo vaak werkelijkheid 23 Yves Lambert, ‘Religion in Modernity as a New Axial Age: Seculariza- tion or New Religious Forms?’, Sociology of Religion 60 (1999), 303-333, al- daar 311, 331, 324. 24 Peter L. Berger, ‘The Desecularization of the World: A Global Over- view’, in The Desecularization of the World: Resurgent Religion and World Poli- tics, ed. Peter L. Berger (Grand Rapids, MI: William B. Eerdmans, 1999), 1-18. 25 Casanova, Public Religions, 221, 215. Shoppen in advent.indd 31 | Elgraphic - Vlaardingen 19-11-19 10:30

{ 32 } wordt? Dit komt, kortgezegd, doordat mensen secularisa- tie willen. Secularisatie is namelijk geen natuurverschijn- sel; ze is een werk van mensenhanden. Zoals de Ameri- kaanse sociologen Philip S. Gorski en Christian Smith beklemtonen, terugblikkend op ‘the secularization of American public life’ in de twintigste eeuw: journalisten waren degenen die dedain over de kerk salonfähig maak- ten; parlementariërs waren degenen die de publieke privi- leges van religieuze organisaties aan banden legden; schoolbestuurders waren degenen die godsdienstonder- wijs uit hun curricula schrapten. En niets van dit alles ging vanzelf: er werd voor gelobbyd en luid tegen gepro- testeerd. Daarom spreekt Gorski over een ‘conflictmodel van secularisatie’ en stelt Smith dat we secularisatie moe- ten begrijpen als een ‘revolutie’, met alle politieke en mili- taire connotaties van dien. Terwijl het oude paradigma met zijn op -isering eindigende procesbegrippen uitging van ‘transformation without protagonists, action without actors, historical process without agents’, vragen Gorski en Smith aandacht voor de rol van historische actoren: mensen die hun beoogde ‘secular revolutions’ graag voor- stelden als quasinatuurlijke, onafwendbare, onomkeer- bare processen, maar intussen zelf degenen waren die po- litieke besluitvorming afdwongen. 26 Dit perspectief op secularisatie ontkent dus niet de realiteit van ingrijpende veranderingen in het religieuze leven, maar weigert te ge- loven dat secularisatie zich ‘vanzelf ’ voltrekt. Door inten- tioneel menselijk handelen te beklemtonen, laten Smith 26 Christian Smith, ‘Introduction: Rethinking the Secularization of American Public Life’, in The Secular Revolution: Power, Interests, and Con- flict in the Secularization of American Public Life, ed. Christian Smith (Berkeley, CA: University of California Press, 2003), 1-96, aldaar 14. Shoppen in advent.indd 32 | Elgraphic - Vlaardingen 19-11-19 10:30

{ 33 } en Gorski de mogelijkheid open dat ‘secularization is an episodic, uneven and perhaps even reversible process’. 27 Besluit Wat dit alles duidelijk maakt, is dat secularisatie voor socio- logen in de 21e eeuw iets anders betekent dan voor hun voorgangers in de jaren zestig en zeventig. Secularisatie is wat hen betreft geen trend – geen langetermijnproces waar- aan niemand iets kan af- of toedoen – maar een optie. Het is een optie die voor mensen in sommige culturen heel aan- lokkelijk is, maar die elders ter wereld veel minder aantrek- kingskracht blijkt te hebben. Bovendien is secularisatie nooit een exclusieve optie: seculariserende tendensen kun- nen afgewisseld worden of zelfs samengaan met ‘deseculari- serende’ ontwikkelingen. Voorzichtigheid is daarom gebo- den: de religieuze werkelijkheid laat zich niet persen in één grand narrative (het negentiende-eeuwse verhaal van religi- euze achteruitgang) of grand theory (het secularisatiepara- digma van de jaren zestig en zeventig). Wie in de 21e eeuw over secularisatie wil blijven spreken, zal oog moeten heb- ben voor concrete historische actoren, voor krachten en te- genkrachten en voor een soms verrassend samenspel van se- culariserende en ‘deseculariserende’ tendensen. De sociologen die in dit hoofdstuk de revue zijn gepas- seerd, lokaliseren secularisatie op het macroniveau van de maatschappij als geheel. Secularisatie, hoorden we Casano- va zeggen, verwijst naar differentiatie van de samenleving, naar privatisering van religie en naar afname van religieuze 27 Philip S. Gorski, ‘Historicizing the Secularization Debate: An Agenda for Research’, in Handbook of the Sociology of Religion, ed. Michelle Dillon (Cambridge: Cambridge University Press, 2003), 110-122, aldaar 121. Shoppen in advent.indd 33 | Elgraphic - Vlaardingen 19-11-19 10:30

{ 34 } participatie op bevolkingsniveau. Secularisatie doet zich echter ook voor op microniveau. 28 Als de Schotse socioloog Steve Bruce spreekt over een ‘decline in the proportion of their time, energy, and resources that people devote to su- pernatural concerns’, 29 doelt hij op dit niveau van individu- ele mensenlevens – het niveau waarop ik in het vervolg van dit essay wil inzoomen. Zoals we zullen zien, geldt de these dat secularisatie geen trend, maar een optie is ook op het microniveau van gewone mensenlevens. 28 Karel Dobbelaere onderscheidt tussen secularisatie op macro-, meso- en microniveau: ‘The Meaning and Scope of Secularization’, in The Oxford Handbook of the Sociology of Religion, ed. Peter B. Clarke (Oxford: Oxford University Press, 2011), 599-615, aldaar 600. 29 Bruce, Secularization, 2. Shoppen in advent.indd 34 | Elgraphic - Vlaardingen 19-11-19 10:30

SHOPPEN IN ADVENT HERMAN PAUL Een kleine theorie van secularisatie SHOPPEN IN ADVENT HERMAN PAUL Wat is secularisatie? Volgens Herman Paul zijn ‘shoppen’ en ‘advent’ de polen waartussen secularisatie zich voltrekt. ‘Shoppen’ staat symbool voor een levenshouding waarin verlangens hier en nu vervuld moeten worden. ‘Advent’ daarentegen slaat op een reikhalzend uitzien naar Gods toekomst. Van secularisatie is sprake als shoppen belang­ rijker wordt dan advent – als mensen binnen of buiten de kerk vergeten dat er méér is dan de tijd die Augustinus het saeculum noemt. Dit essay brengt Augustinus in gesprek met hedendaagse sociale wetenschappers en levert daar­ mee een originele bijdrage aan het debat over secularisatie. Herman Paul is hoogleraar geschiedenis van de geesteswetenschappen aan de Universiteit Leiden. Dit boek verschijnt ter gelegenheid van zijn afscheid als bijzonder hoogleraar se cularisatie studies aan de Rijksuniversiteit Groningen (2012-2020). Persstemmen over De slag om het hart: ‘Herman Paul heeft een eigen stem in het gesprek over christendom en secularisatie, en die klinkt zeer overtuigend.’ Tjerk de Reus, Friesch Dagblad ‘Een boekje dat misschien wel een van de meest wezenlijke bijdragen aan de theologie is van de afgelopen jaren.’ Bart Jan Spruyt, Nederlands Dagblad NUR 700 ISBN 978 90 435 3298 3