Kunst D.V.

Denk aan de Reformatie in Nederland en je komt onherroepelijk uit bij de Beeldenstorm, de periode na 1566 waarbij in ontelbare kerken beelden werden vernietigd. Mede daardoor is het beeld ontstaan dat Johannes Calvijn, op wie de Nederlandse Reformatie zich vooral beroept, niets moest hebben van uitingen van kunst.
Maar dat klopt niet; Calvijn zag het scheppend vermogen van kunstenaars als gave van God. Het was juist de afgoderij waar hij niets van moest hebben. In deze bundel benaderen de auteurs de kunstgeschiedenis vanuit calvinistisch en neocalvinistisch (gebaseerd op Abraham Kuyper) perspectief. In vier delen behandelt het boek de wortels van deze benadering (Calvijn en Kuyper), de kunstgeschiedenis, de esthetica en de kunsttheologie. Ondanks het streven naar laagdrempeligheid van de auteurs vergt het geregeld veel van de lezer. De calvinistische geloofsopvatting en het (neo)calvinistisch perspectief zijn telkens opnieuw het uitgangspunt van alle hoofdstukken. Wie daarin onvoldoende thuis is, zal hier en daar veel moeite moeten doen om de gedachtegangen van de auteurs te kunnen volgen. Het boek is voorzien van talrijke illustraties in kleur en zwart-wit, literatuurverwijzingen en eindnoten.
- NBD Biblion

In de westerse geschiedenis was het christendom lange tijd de belangrijkste voedingsbodem voor kunst. In een onlangs verschenen bundel behandelen twaalf gerenommeerde auteurs uit binnen- en buitenland allerlei historische, filosofische, theologische en maatschappelijke ontwikkelingen die de bloei daarvan in de recente eeuwen hebben bevorderd of tegengewerkt. Ze richten de aandacht vooral op het calvinisme en het neocalvinisme, de beweging waarvan Abraham Kuyper de initiator was.
Het eerste deel (‘Wortels’) gaat voor de helft over Calvijn. In het eerste artikel staat Marleen Hengelaar-Rookmaaker stil bij zijn visie op de beeldende kunst, waarna zij nagaat hoe die doorgewerkt heeft in de daaropvolgende eeuwen. Het is een boeiende rondleiding langs kunstwerken en kunstenaars van de zestiende eeuw tot nu toe. Was er in de zeventiende eeuw sprake van een overvloedige kunstproductie door calvinisten, dat veranderde in de achttiende en vooral in de negentiende eeuw. Het was de tijd van de Verlichting met haar verzwakkende effect op het geloof, terwijl men in piëtistische kringen helemaal niet veel van kunst moest hebben. Voor de twintigste eeuw moet onder meer gedacht worden aan de ‘aankleding’ van de kerken van de wederopbouw na de Tweede Wereldoorlog (denk aan gebrandschilderd glas en liturgisch textiel, bijvoorbeeld). Er raakten trouwens steeds meer niet-gelovige kunstenaars bij de projecten betrokken. Vanaf de jaren ’60 was het werk van orthodox-protestantse kunstenaars bijna altijd figuratief: landschappen, portretten, stillevens en kerkinterieurs (denk in het bijzonder aan Henk Helmantel). Het was figuratieve kunst in een tijd waarin abstracte kunst dominant was. Deze christelijke kunstenaars maakten werk dat aansloot bij de zichtbare werkelijkheid van de schepping, in de geest van Calvijn en Kuyper. De laatstgenoemde sprak wel over het cultuurmandaat. Vandaag de dag bestaan er vele stijlen. Hedendaagse kunst omvat installaties, performance, multimediale kunst, fotografie, videokunst en computerkunst, naast de oude vormen van schilderijen en sculpturen. - Tot zover over het eerste artikel. Het is een goede inleiding op het hele boek.
Adrienne Dengerink Chaplin geeft in het tweede artikel antwoord op de vraag of Calvijn werkelijk een negatieve kijk op de kunst had. Of was zijn waarschuwing tegen beelden gemotiveerd door de gevaren van verleiding tot bijgeloof en van een ontspoorde Godsverering? Ze gaat ook in op Calvijns invloed op latere generaties.
Onder het motto ‘Wortels’ komt ook Kuyper ter sprake, in het derde artikel, van de hand van Roger D. Henderson. De neocalvinistische voorman zag kunst vooral als een scheppingsgave, die tot verheerlijking van God en tot vreugde van de mensen diende. Kuyper was – wat je misschien niet zou denken – voorstander van nieuwe muurschilderingen en gebrandschilderde ramen in kerken.
Het eerste deel wordt afgesloten met een artikel over de esthetica van Herman Dooyeweerd, eveneens van de hand van Henderson.
Het voert te ver om de artikelen uit de andere rubrieken (‘Kunstgeschiedenis’, ‘Esthetica’ en ‘Kunsttheologie’) samen te vatten. Ik noem alleen de bijdrage van Wessel Stoker over de kunsttheologie van onder anderen Gerardus van der Leeuw (1890-1950), die veel invloed in de Nederlandse Hervormde Kerk heeft gehad. Met zijn fenomenologische beschrijving van kunst van andere, niet-westerse religies was hij een voorloper van wat thans vergelijkende of interculturele kunstfilosofie of kunstgeschiedenis genoemd wordt. Verder moet gezegd worden dat hij zorgen geuit heeft over het autonome karakter van de kunst van zijn tijd. Die had geen behoefte meer aan godsdienstige thema’s, waardoor religie en kunst tegenover elkaar kwamen te staan. Stoker maakt een kritische kanttekening. Van der Leeuw legde alle nadruk op de menswording van het Woord van God. De Christusgestalte was voor hem centraal. Stoker: ‘Houdt dat in dat figuratieve kunst de voorkeur verdient boven abstracte kunst?’ Hij vindt het opvallend dat Van der Leeuw nauwelijks aandacht voor de religieuze kunst van de avant-garde van zijn eigen tijd had. Overigens, over Van der Leeuw gesproken: de naar hem genoemde stichting, in 1954 opgericht, heeft veel betekend voor de kunst op het protestantse erf.
U begrijpt: Kunst D.V. is een boeiend boek over een thema dat niet altijd veel aandacht gekregen heeft. Toch is het goed om er over na te denken, bijvoorbeeld aan de hand van wat Calvijn en Kuyper erover gezegd hebben. Dat hoeft niet onkritisch te gebeuren. Een vraag die ik als iemand die door dr. O. Noordmans geïnspireerd is, aan Kuyper zou willen stellen, is deze: of zijn uitspraken over scheppingsgave, cultuurmandaat en dergelijke niet te uitbundig zijn. Ook de kunst behoort tot de wereld van de dingen die voorbijgaan. Meer oog voor de tragische kanten van de schepping en de cultuur, ook in de kunst, zou niet verkeerd zijn, lijkt mij. Overigens: goed te verbinden met wat hij over de zonde gezegd heeft. 
- Confessioneel Credo

De essaybundel ‘Kunst D.V.’ is een aanrader voor een christen die wil nadenken over kunst.
Vijftig jaar geleden schreef Hans Rookmaaker het boek, Modern Art and the Death of a Culture. Het beïnvloedt de calvinistische kunstbeschouwing nog steeds. Maar zijn leerlingen stonden niet stil, blijkt uit een langverwacht boek. Kunst D.V. bevat essays van een keur van Amerikaanse, Britse en Nederlandse (neo)calvinistische denkers (theologen, filosofen, kunstenaars en kunsthistorici) over vijftig jaar gereformeerde kunstbeschouwing.
Kunst D.V. is een essaybundel met een hoog soortelijk gewicht. Niet altijd even lenig geschreven bijdragen voorkomen dat dit een nachtkastjesboek wordt – of je moet als doel hebben in slaap te vallen. Stevige kost dus. Maar wie als christen wil nadenken over kunst, heeft hier een goede maaltijd aan. 
- Nederlands Dagblad

Marleen Hengelaar-Rookmaaker

Marleen Hengelaar-Rookmaaker richtte Artway op (www.artway.eu) dat geloof, kunst en kerk verbindt.