Groene theologie

Groene theologie

De heilige Benno en de kikkers De man Gods ging vaak de natuur in om te bidden en te mediteren. En op een keer toen hij langs een moeras kwam, was er een spraakzame kikker aan het kwaken in het troebele water. Om te voorkomen dat die zijn contemplatie zou verstoren, beval hij hem om een Serasche te zijn, aangezien alle kikkers van Seraa stom zijn. Maar toen hij een stukje doorgelopen was, schoten hem de woorden te binnen van Daniël: ‘Zeemonsters en al wat in het water zwemt, prijs de Heer, dieren in het wild en al het vee, prijs de Heer.’ En omdat hij bang was dat het zingen van de kikkers misschien aangenamer was dan zijn eigen bidden, richtte hij zijn bevel weer tot hen, dat zij God zouden prijzen op hun eigen manier. En spoedig waren de lucht en de velden vervuld met hun luid gekwaak.

Inhoudsopgave ............................................................................................................. Voorgeschiedenis van dit boek .................................................................... Dankwoord ...................................................................................................... ................................................................................................................





#
$
%

ê
t

$













%
%
"
*






 .............................................. . Een ecologische crisis .................................................................................... .. Onmerkbare crisis ................................................................................ .. De groeiende impact van mensen op de aarde ............................... .. Gangbare oplossingen.......................................................................... . Wereldbeelden ................................................................................................ .. Antropocentrisme en exploitatie (White en Morton) .................. .. Westerse wereldbeelden door de eeuwen heen .............................. .. Hedendaagse natuurwetenschap ....................................................... .. Technologie ............................................................................................ .. Markteconomie ..................................................................................... .. Patriarchaat en kolonialisme .............................................................. .. Postmodernisme ................................................................................... .. Taal .......................................................................................................... . De taak van de theologie ............................................................................... .. Teologie gaat over de wereld in relatie tot God ........................... .. Vele bronnen en gesprekspartners .................................................... .. Bijbel en traditie .................................................................................... . Teologie en de ecologische crisis ..............................................................





#
$
%

ë
t



$





"


'

"









&











 ........................... . De Bijbel in ecologisch perspectief ............................................................. .. Mogelijkheden voor een ecologische interpretatie ........................ .. Relevante teksten .................................................................................. . Scheppingsverhalen ....................................................................................... .. Het worden van de kosmos: Genesis –, ..................................... .. Verloren paradijs? Genesis en ...................................................... .. Profeet van de schepping: Deuterojesaja ......................................... .. De schepping zingt: de psalmen ........................................................ .. Jobs lijden in context ............................................................................ .. Vrouwe Wijsheid: Spreuken - ........................................................ .. Christus als schepper ...........................................................................

. God en de dieren ..........................................................................................106 .. Dieren in scheppingsverhalen, resumé .......................................... .. Einde en nieuw begin voor al wat leeft: Genesis , -, ......... .. Rusten in vrijheid, de sabbatswetten .............................................. .. Jezus en de dieren ............................................................................... . Redding van de aarde .................................................................................. .. Redding en schepping en de dieren, resumé ................................. .. De schepping in barensweeën: Romeinen ,- ...................... .. Vrede of verwoesting bij de profeten .............................................. .. Een nieuwe aarde in Openbaring .................................................... .. De vrouw bij de bron ......................................................................... . Conclusies ...................................................................................................... .. Wereldbeeld ......................................................................................... .. De relatie tussen mensen en de natuur .......................................... .. Godsbeeld ............................................................................................ .. Ecologisch perspectief .......................................................................





#
$
%

ì
t





"




#
$









$







 .................................... . Rentmeesterschap en zorg voor de schepping ....................................... .. Beheerder van agrarisch onroerend goed ...................................... .. Verantwoordelijkheid ........................................................................ .. Verraderlijk concept ........................................................................... . Protestantse weerstand ............................................................................... .. De natuur in de protestantse traditie.............................................. .. Contrasttheologie ............................................................................... .. Heidendom, vruchtbaarheid en beeldverbod ............................... .. Cyclische spiegel van menselijke ervaring ..................................... . Katholieke weerstand .................................................................................. .. Nouvelle théologie en katholieke sociale leer ............................... .. Snelle modernisering ......................................................................... . Ecologische bewustwording ....................................................................... .. De gaarde een woestijn? .................................................................... .. Laudato Si’ ............................................................................................ .. evolutie, ecologische crisis en de plaats van mensen in het grote geheel ............................................................... . Kwesties .......................................................................................................... .. Natuur: heilig, vanzelfsprekend of gevaarlijk? .............................. .. Schepping: niet-menselijke natuur of alles? Toen, nu of straks? .. .. Aarde: ecosysteem, huis, toneel, lijdende, arme? ......................... .. Mensen: centraal of decentraal, een of diver s, verantwoordelijk? .. .. God: in of tegenover de wereld? ......................................................






#
$
%

í
t




*



$



%

$










#
$

#




$









'

"



'


 ............................................................................. . Sallie McFague: de wereld als Gods lichaam .......................................... .. Naastenliefde voor alle schepselen .................................................. .. Een ecologische economie ................................................................ .. De drie-ene God in een tijd van klimaatverandering .................. . Ivone Gebara: het dagelijks leven van arme vrouwen ........................... .. Context Latijns-Amerika .................................................................. .. Een andere manier van kennen ........................................................ .. De menselijke persoon ...................................................................... .. God als onderlinge verbondenheid ................................................. .. Jezus als symbool en inspiratie ........................................................ .. Religie als persoonlijke ervaring en sociale institutie .................. .. Ecofeministische bevrijdingstheologie in context ....................... . Catherine Keller: chaos en creativiteit ..................................................... .. Teologie als recycling ...................................................................... .. De ctie van het afgescheiden zelf .................................................. .. Tegen-apocalyps ................................................................................. .. Schepping uit de diepte ..................................................................... .. Postmoderne theologie in context .................................................. . Elizabeth Teokrito: de gave van Gods eigen leven ........................... .. Context Oosterse Orthodoxie .......................................................... .. Leven in Gods schepping .................................................................. .. Vieren, vasten en Soa in onze context .......................................... . Een driegesprek ............................................................................................





#
$
%

î
t




#
$ ........................................................................................ . Resumé ........................................................................................................... . Christologie en antropologie ..................................................................... .. De Wijsheid van God ......................................................................... .. Mensen als leerlingen ........................................................................ . De vruchten van de aarde in Boxtel .......................................................... .. Voorbereiden ....................................................................................... .. Bidden, leren, vieren en delen .......................................................... .. Kennen ..................................................................................................


"













$

"

$
%
%
" ........................................................................... ....................................................................................................................
"



#
$

"

&





"
#








*



 ..................................................................

Inleiding D uurzaamheid is een thema geworden in gelovig Nederland en Vlaanderen. Er zijn honderden groene kerken, moskeeën en kloosters. Er is Ecokerk, Groen Geloven en Groen Gelovig. Er is zelfs een Groene Bijbel. Diaconie gaat steeds vaker niet alleen over sociale maar ook over ecologische thema’s. Kerkrentmeesters en kerk- besturen werken aan duurzaam beheer van het kerkgebouw. Er wordt gecollecteerd voor milieuvriendelijke kooktoestellen in India en de kof- e is fairtrade. In de vasten/veertigdagentijd zijn er sobere maaltijden en andere initiatieven om te inspireren tot een duurzame levensstijl. In sommige kerken wordt scheppingszondag gevierd of een themadienst gehouden over duurzaamheid, soms krijgen biddag en dankdag voor ge- was en arbeid een groene invulling. Het begrip duurzaamheid werd bekend in de denitie van Brundt- land uit : ‘duurzame ontwikkeling is ontwikkeling die voorziet in de behoeften van de huidige generaties zonder de mogelijkheden van toekomstige generaties om in hun behoeften te voorzien te schaden.’ Duurzaamheid dreigt een containerbegrip te worden waar van alles on- der kan vallen en waar niemand tegen kan zijn. Ik gebruik het in de be- perktere betekenis van ecologische duurzaamheid en breder dan alleen betrokken op de toekomst van mensen. Het gaat om de toekomst van de hele aarde. Al gebeurt er dan in de kerken veel goeds op het gebied van duur- zaamheid, het blijft vaak beperkt tot diaconaat en kerkbeheer. Het zijn vooral de doeners die het beeld bepalen, de doordenking blijft achter. Schepping functioneert dan als gelovig woord voor natuur en rentmees- terschap als een kerkelijke term voor milieubewustzijn. Duurzaamheid raakt nog niet het hart van het geloof, waar het thuishoort. Daarmee vol- gen christenen vaak enkel het maatschappelijke debat terwijl ze er ook veel aan toe zouden kunnen voegen. Groene theologie of ecotheologie

dient niet alleen om de aarzelende kerkelijke praktijk te onderbouwen en te stimuleren, maar ook om de theologie minder eenzijdig te maken en om vanuit christelijk perspectief bij te dragen aan het welzijn van de aarde en al haar – menselijke en niet-menselijke – bewoners. Teologie is namelijk niet alleen voor binnenkerkelijk gebruik, maar kan ook van- uit haar eigen bronnen iets bijdragen aan het maatschappelijk debat. Er is vanuit de christelijke traditie zoveel meer te zeggen over duurzaam- heid dan alleen ‘rentmeesterschap’ en ‘zorg voor de schepping’. Voor een verantwoorde ecologische theologie is het om te beginnen nodig om de Bijbel beter te lezen. De Groene Bijbel laat zien hoeveel relevante tek- sten er zijn, zoveel meer dan alleen de scheppingsverhalen aan het begin van Genesis. De term rentmeesterschap is in protestantse kringen inge- burgerd en er gaat een appel van uit. De term heeft echter ook grote be- perkingen. In de Bijbel is rentmeester een economische functie, die niets zegt over de verhouding tussen mensen en de aarde. In onze tijd is een rentmeester een beheerder van agrarisch onroerend goed. De term kan zelfs gevaarlijk zijn, omdat hij te goed past in een wereldbeeld dat juist een oorzaak is van de ecologische crisis, een wereldbeeld dat gevormd is door een ideologie van overheersing en exploitatie, waarin economische groei en technische beheersing de norm zijn, zoals de paus beschrijft in zijn encycliek Laudato Si’. Sommigen zien – niet helemaal ten onrechte – het christendom als een van de oorzaken van de huidige ecologische problemen. Christenen zouden de mens zo op een voetstuk zetten dat de natuur in hun ogen niet meer is dan een gebruiksartikel dat onbeperkt geëxploiteerd mag worden. Is het christelijk antwoord daarop: ‘wel heersen, maar zorg- zaam’ voldoende? Blijft in dat antwoord de mens niet te zeer verheven boven de aarde? In veel ecotheologie worden vraagtekens gezet bij het wereldbeeld van de moderne tijd met zijn geloof in menselijk kunnen en in vooruitgang. In het moderne wereldbeeld zijn mensen nauwelijks meer onderdeel van een groter geheel, van de schepping, maar staan ze erboven. En er worden bijbelteksten gevonden om dat te onderbouwen. Psalm wordt daar bijvoorbeeld voor gebruikt: ‘U hebt [...] hem toe- vertrouwd het werk van uw handen en alles aan zijn voeten gelegd’ (Ps. ,-). In de Bijbel gaat het echter niet alleen over God en mensen. Veel teksten spreken over de verhouding tussen God en alles wat er bestaat: mensen, dieren, planten, stenen enzovoort. God sluit een verbond ook met de dieren (Genesis ), voedt de wilde dieren, en bovenal: God is Schepper van hemel en aarde, dus van alles wat er is. God is niet alleen

een God van mensen. Maar, als dat zo is, wat is dan nog de plaats van mensen in het grote geheel? En kun je wel spreken over mensen in het algemeen? De keuterboer in Afrika en de inwoonster van een sloppen- wijk in Latijns-Amerika lijden meer onder de ecologische crisis dan de welgestelde westerling, terwijl ze hem niet veroorzaakt hebben. Wereldwijd is ecotheologie al decennia in opmars, onder meer vanuit de Wereldraad van Kerken. De lutherse theoloog Joseph Sittler pleitte al in in een vergadering van de Wereldraad voor een theologie die we nu ecologisch zouden noemen. Het gaat God om de hele aarde, zei hij, en Gods redding in Christus heeft betrekking op de hele wereld, niet alleen op mensen. Zorg voor de aarde hoort bij de kern van het christe- lijk geloof, concludeerde hij. Hij stuitte op veel onverschilligheid. Felle kritiek kwam van degenen die elke verbinding van God met natuur as- socieerden met nazi-theologie. In de jaren tachtig was er het ‘Concili- air Proces voor vrede, gerechtigheid en heelheid van de schepping’, iets eerder al de actie Nieuwe Levensstijl. Beide werden in Nederland vooral praktisch ingevuld en ebden weg. De paus luidde in met Laudato Si’ een nieuwe fase in in de verspreiding van ecotheologische inzichten. De encycliek levert forse kritiek op het geloof in techniek en economi- sche groei dat ten koste gaat van de aarde en de armen. Hij stelt daar de deugden van soberheid en nederigheid tegenover. Veel ecotheologie komt uit de feministische hoek. Ecofeministische theologen wijzen op de samenhang tussen de overheersing van de aarde en van vrouwen. Catharina Halkes probeerde in ecofeministische inzichten in Nederland te introduceren met haar boek …en alles zal worden herschapen. Gedachten over heelwording van de schepping in het spanningsveld tussen natuur en cultuur. Het duurde lang voor ze respons kreeg. Die kwam onder meer van de Oecumenische Vrouwensynode die vanaf een aantal bijeenkomsten wijdde aan vrouwen, geloof, geld en groen. Op Nederlandse theologische universiteiten en hogescholen krijgt het thema religie en ecologie langzaam iets meer aandacht. De werk- groep Teologie, kerk en duurzaamheid, een soort denktank opgericht door de stichting Oikos in , bracht deskundige mensen bij elkaar van universiteiten, hogescholen en christelijke organisaties. Duurzaam- heid is een thema in uiteenlopende christelijke organisaties als Missie Nederland, de Franciscaanse Beweging, Kerk in Actie, Tear, Micha, de Raad van Kerken (Kerk en Milieu), de Vrouwensynode, De Linkerwang en A Rocha.

Met dit boek wil ik het denken over geloof en ecolog ie toegankelijk ma- ken voor een Nederlandstalig publiek en een nieuwe impuls geven aan de praktijk. Het is een zoektocht naar een gelovig denk en dat recht doet aan God, aan de aarde en aan mensen, met name aan hen d ie het meest lijden onder de milieuproblemen, namelijk armen en vrouwen. Met de Bijbel als belangrijke bron. Daarmee is dit boek meer dan een inventarisatie van wat in vooral Engelstalige literatuur ontwikkeld is op d it terrein. Het is ook een stellingname die uitdaagt tot discussie. Dat ik put uit de christelijke tradi- tie is geen diskwalicatie van andere levensbeschouwin gen. Het is de tra- ditie waarin ik zelf deskundig ben, de traditie die uitbuiting van de aarde vaak gelegitimeerd heeft, maar ook een traditie die in zijn hele diepte en breedte veel te bieden heeft aan ecologische wijshei d. Die gemengde erfe- nis heeft het christendom gemeen met andere religie s. De denkers over duurzaamheid en levensbeschouwing die het boeddhisme presenteren als veel milieuvriendelijker dan het christendom, winkele n vaak selectief in die traditie terwijl ze van het christendom een karik atuur maken. Het eerste hoofdstuk gaat over de rol van de theologie in de huidige ecologische crisis. Deze crisis gaat dieper dan praktische problemen die praktische oplossingen vragen. Het hedendaagse wereldbeeld blijkt een belangrijke rol te spelen in het ontstaan ervan. In onze moderne wester- se cultuur zijn we mensen te centraal gaan stellen (antropocentrisme) en verwachten te veel van techniek en van economische groei (het techno- cratisch-economisch paradigma). Het huidige wereldbeeld is verweven met de christelijke traditie en volgens sommigen is de ecologische crisis zelfs de schuld van het christendom. Teologie, als reectie vanuit ge- loof, is zich in de moderne tijd gaan beperken tot de relatie tussen God en mensen. Ze wordt veel relevanter als ze weer durft te spreken over de hele werkelijkheid. Hoofdstuk twee schetst het andere wereldbeeld van de Bijbel. Ik bespreek uitgebreid een aantal bijbelteksten die in de discussies vaak terugkomen of er mijns inziens een plaats in zouden moeten hebben – geclusterd in scheppingsteksten, teksten over dieren en teksten over de redding van de aarde in het Oude en het Nieuwe Testament. Daarbij laat ik zien dat het wereldbeeld van de Bijbel veel minder antropocentrisch en dualistisch is dan het moderne wereldbeeld. De hele werkelijkheid wordt met God verbonden en waar dat het meest expliciet gebeurt, ont- dekte ik, worden vaak inclusieve godsbeelden gebuikt. Hoofdstuk drie bespreekt de ecotheologische ontwikkelingen in Ne- derland en Vlaanderen, in de breedte van de kerken. Ik inventariseer

termen en thema’s in Nederlandstalige ecotheologie en spiritualiteit en bekritiseer de term rentmeesterschap. Vervolgens onderzoek ik de weerstand tegen een positieve waardering van natuur in sommige pro- testantse kringen en het antropocentrisme dat ook in katholieke en vrij- zinnige theologie overheerst. Ik bespreek Laudato Si’ en een document van de Nederlands-Hervormde synode, naast enkele recente Neder- landstalige boeken die raken aan ecotheologische thema’s. In het vierde hoofdstuk presenteer ik inzichten uit ecofeministische theologie wereldwijd. De benaderingen en inzichten van Ivone Gebara (Rooms-Katholiek en Latijns-Amerikaans), Catherine Keller (protestant en Noord-Amerikaans) en Elizabeth Teokrito (Grieks-orthodox en Europees) kunnen de ontwikkeling van ecotheologie in Nederland een nieuwe impuls geven. Daartoe maak ik hun gedachtengoed toegankelijk, vergelijk hun context met de Nederlandse en trek enkele conclusies die een tegenwicht geven aan de dominante termen rentmeesterschap en ‘zorg voor de schepping’. Hoofdstuk vijf spitst – na een korte samenvatting – de vraag naar de verhouding tussen God en de wereld en de plaats van mensen daarbin- nen toe op een kernthema in christelijke theologie: Christus. Als de eco- logische crisis een belangrijke context is voor de theologie, heeft dat ook gevolgen voor het denken over wie Jezus Christus is. Ik eindig met een voorbeeld van ecologische spiritualiteit en ethiek uit mijn eigen praktijk. Alhoewel er een opbouw zit in het boek als geheel, zijn de hoofdstukken ook afzonderlijk te lezen. Wie wil, kan eerst het laatste hoofdstuk le- zen. Wie vooral geïnteresseerd is in bijbeluitleg kan met hoofdstuk twee beginnen. Wie liever start met een systematisch-theologische doorden- king van het thema, leest eerst hoofdstuk drie en vier. Wie zich afvraagt of ecologische duurzaamheid wel een onderwerp is voor theologie en zo ja, hoe dan, leest direct verder op de volgende bladzijde.