En de aarde bracht voort

En de aarde bracht voort

‘Ik wil graag een beetje botsing tussen geloof en wetenschap overhouden omdat ik het gevoel heb dat wij het in het geloof over precies dezelfde din- gen hebben als waar de wetenschap het over heeft, namelijk over deze ene concrete werkelijkheid: wie wij zijn en waarin wij leven.’ A.A. van Ruler, Verzameld Werk deel VI-B (Zoetermeer: Boekencentrum, 2016), 266.

Uitgeverij Boekencentrum, Utrecht EN DE AARDE BRACHT VOORT Gijsbert van den Brink Christelijk geloof en evolutie

Bij de productie van dit boek is gebruikgemaakt van papier dat het keurmerk Forest Ste- wardship Council® (FSC®) draagt. Bij dit papier is het zeker dat de productie niet t ot bos- vernietiging heeft geleid. Ook is het papier 100% chloor- en zwavelvrij gebleekt. ISBN 978 90 239 7153 5 NUR 700/949 Vertaling: Eva van Urk Ontwerp omslag: Marion Rosendahl Lay-out en dtp: Gewoon Geertje © 2017 Uitgeverij Boekencentrum, Utrecht Alle rechten voorbehouden www.uitgeverijboekencentrum.nl

5 Inhoud Woord vooraf 9 1. I nleIdIng 13 1.1 Probleemstelling: zijn christelijk geloof en evolutie verenigbaar? 13 1.2 Aanleiding en achtergrond 15 1.3 Christelijk geloof 20 1.4 Een protestants probleem? 24 1.5 Werkwijze en inhoud 29 2. e volutIe – en waarom dat een gevoelIg onderwerp Is 34 2.1 Varianten van evolutie: terminologische verhelderingen 34 2.2 Voortgaande schepping 39 Omphalisme – ofwel de schijnleeftijdtheorie 43 Zondvloedgeologie 45 Oorsprongsagnosticisme 47 Theologische consequenties 49 2.3 Gemeenschappelijke afstamming 51 Het fossielenarchief 52 De moleculaire klok 54 De genetische revolutie 54 Gemeenschappelijke afstamming of gemeenschappelijke functie? 56 Oudeaardecreationisme 58 Theologische consequenties 59 2.4 Natuurlijke selectie 63 Wetenschappelijke discussies over natuurlijke selectie 65 Intelligent design 68 Theologische consequenties 73 2.5 Wat als het waar is? 74 3. C hrIstelIjk geloof , natuur en evolutIe : stemmen uIt het verleden 77 3.1 Christelijk perspectief op wetenschap 77 3.2 De natuur als een prachtig boek 79 3.3 Van Hodge tot Berkhof: theologen over evolutie 88 Charles Hodge: afwijzing 88

6 Abraham Kuyper: aarzeling 91 Benjamin B. Warfield: acceptatie 96 Gerrit C. Berkouwer: openheid 98 Hendrikus Berkhof: integratie 103 3.4 Conclusie 107 4. e volutIe en de uItleg van de B IjBel 110 4.1 De Bijbel en de moderne wetenschap 110 4.2 De zoektocht naar harmonie: concordisme 114 4.3 Voorbij categoriefouten: perspectivisme 120 4.4 Een overgebleven probleem: de geschiedenis 128 4.5 Coccejanen gevraagd 136 5. e volutIonaIr lIjden en de goedheId van g od 142 5.1 Voortgaande schepping en het lot van dieren 142 5.2 De waardering van dieren in de Bijbel 144 5.3 Is er wel een probleem? Neocartesianisme 149 5.4 De theorie van de kosmische val: dierlijk lijden en menselijke zonde 153 5.5 Dierlijk lijden als deel van Gods plan 163 5.6 Dierlijk lijden en demonische krachten 166 5.7 Evaluatie 172 6. g emeensChappel Ijke afstamm Ing en theolog Is C he antropolog Ie 181 6.1 Inleiding 181 6.2 Een gereformeerd probleem? 182 6.3 Menselijke waardigheid in het licht van de evolutie 187 6.4 Ook dieren geschapen naar Gods beeld? 191 6.5 Menselijke uniciteit als theologische categorie 196 6.6 Conclusie 204 7. g ods verBond met mensen : a dam en de val , erfzonde en verlossIng 207 7.1 Het verbond als theologische koepelterm 207 7.2 Het ontstaan van de mens in wetenschappelijk licht 208 7.3 Genesis 2-3 en de historische Adam 213 1. De ahistorische uitleg 215 2. De prehistorische uitleg 216 3. De oerhistorische uitleg 217 4. De oudhistorische uitleg 219 5. De jonghistorische uitleg 221 7.4 De zondeval: bijbelse en theologische achtergronden 228 7.5 De zondeval in een evolutionaire context 235

7 7.6 De menselijke dood als loon op de zonde 242 7.7 Zijn evolutie en erfzonde verenigbaar? 245 7.8 De reikwijdte van de christelijke heilsboodschap 258 8. n atuurlIjke seleCtIe en goddelIjke voorzIenIgheId 263 8.1 Ter Lindens teleurstelling 263 8.2 De zaak op scherp: goddelijke leiding of doelloze evolutie 266 8.3 Evolutie, toeval en teleologie in het verleden 268 8.4 Evolutie, toeval en teleologie in het heden 273 8.5 Méér dan verenigbaar: convergentie en consonantie 282 8.6 Conclusie 288 9. m oraal , relIgIe en openBarIng 290 9.1 Biologische, sociale en culturele evolutie 290 9.2 De evolutie van de moraal en theologische ethiek 296 9.3 De cognitieve religiewetenschap 301 9.4 Een waaier van theorieën 306 Religie als bijproduct 307 Religie als nuttige adaptatie 309 9.5 Gods openbaring ontkracht? 312 10. t erugBlIk en vooruItBlIk 325 10.1 Resumé 325 10.2 Is dit het nu? 334 Verantwoording 343 Register van bijbelplaatsen 345 Register van namen 348 Register van zaken en begrippen 355

9 Woord vooraf Het was een groot voorrecht om aan dit boek te werken met zoveel men- sen om me heen die me er de ruimte voor boden en ertoe stimuleerden. Ve- len in mijn omgeving zagen het belang in van een actuele systematische studie naar de uitdagingen waarvoor de evolutiebiologie het christelijk ge- loof stelt en spoorden me aan hier zoveel mogelijk prioriteit aan te geven. Dat dat laatste me de afgelopen jaren niet steeds gelukt is, ligt dan ook niet aan hen, maar aan de vele andere taken waar ik me in het kader van mijn werk ook van mocht kwijten. De blauwdruk voor dit boek en de eerste bouwstenen ervan kwamen tot stand tijdens een verblijf als fellow aan het Center of Theological Inquiry (CTI) te Princeton, New Jersey, gedurende het academisch jaar 2010-2011. Ik ben veel dank verschuldigd aan de toenmalige directeuren van dit instituut, William Storrar en Thomas Has- tings. Ik denk daarbij aan hun gastvrijheid en ondersteuning, niet alleen voor mijzelf, maar ook voor mijn gezin, alsmede de vele gelegenheden tot gesprek en interactie over mijn project die zij door het jaar heen creëerden.De Templeton World Charity Foundation (TWCF) ben ik erkentelijk voor de mogelijkheid om het onderhavige project voort te zetten in het ka- der van het door haar gefinancierde onderzoeksprogramma Science beyond Scientism (SBS), dat van 2014-2016 aan het Abraham Kuyper Centrum (AKC) van de Vrije Universiteit Amsterdam uitgevoerd werd. In overeen- stemming met de instructies van TWCF hecht ik eraan hier tot uitdrukking te brengen dat geen van de in dit boek verdedigde opvattingen noodzake- lijkerwijs de mening van TWCF weerspiegelt. Ik wil alle medewerkers van het AKC bedanken die eerdere concepten van de diverse hoofdstuk- ken van dit boek met mij meelazen en van hun commentaar voorzagen: Leon de Bruin, Kees van der Kooi, Rik Peels, Jeroen de Ridder, Emanuel Rutten en last but not least René van Woudenberg – wiens suggestie dat ik niet zomaar een boek moest schrijven maar een goed boek, tot maanden vertraging leidde (maar hopelijk ook tot een betere inhoud). Ik heb veel geleerd van hun waardevolle opmerkingen en aanbevelingen, die mij hiel - pen om het manuscript aanzienlijk te verbeteren. Als er in dit boek desal- niettemin nog ongelukkige passages staan, ligt dat niet aan hen maar aan mij. Ook andere collega’s hebben delen van dit boek meegelezen en van waardevol commentaar voorzien. In het bijzonder dank ik in dit verband de natuurwetenschappers Cees Dekker, René Fransen, Jitse M. van der Meer, Piet Slootweg en Jaap Wiegers voor hun kritische lezing van met

10 name hoofdstuk 2 en voor de manier waarop zij mij hielpen ‘to get the sci- ence right’. Zij droegen bovendien ook diverse interessante theologische gedachten aan. Verder ben ik collega-theoloog Mart-Jan Paul zeer erken- telijk voor zijn behulpzame commentaar op een heel aantal hoofdstukken uit dit boek. Ook dank ik The Issachar Fund (TIF; naar 1 Kron. 12:32), dat mij in het voorjaar van 2015 uitnodigde voor een zogeheten writer’s retre- at van enkele weken in hun appartement in Grand Rapids, Michigan. Dat verblijf heeft de afronding van het manuscript aanzienlijk bespoedigd en stelde me bovendien in de gelegenheid van gedachten te wisselen met col- lega’s die zich in de Amerikaanse context bezighouden met vergelijkbare – en vaak zelfs dezelfde – thema’s. Op deze manier heb ik geprofiteerd van gesprekken met Rob Barrett (van het Colossian Forum – een instelling die zich ervoor inzet het intra-christelijk gesprek over geloof en evolutie te voeren vanuit christelijke waarden als nederigheid, geduld en dankbaar - heid), Mary Vanden Berg (sic) en John W. Cooper (Calvin Theological Se- minary), Dan Harlow (Calvin College), Deborah Haarsma en Jim Stump (Biologos), alsook met Nicholas Wolterstorff. Verdere bronnen van inspiratie bij dit project waren gesprekken en ont- moetingen door de jaren heen met onder anderen Denis Alexander (Fara- day Institute, Cambridge), Koert van Bekkum (Theologische Universiteit Kampen), Jan J. Boersema (Universiteit Leiden), Henk van den Belt (Rijksuniversiteit Groningen), Jan H. van Bemmel (Erasmus Universiteit Rotterdam), Ernst Conradie (University of Western Cape, Zuid-Afrika), Hans van Eyghen (Vrije Universiteit Amsterdam), J. Wentzel van Huys- steen (Princeton Theological Seminary), Lydia Jaeger (Nogent sur Marne, Frankrijk), Ard Louis (University of Oxford), Jitse M. van der Meer (Re- deemer University College, Canada), Jacques Schenderling (Alphen aan den Rijn) en Benno van den Toren (PThU Groningen). Ik had het voor - recht concepten van dit boek te kunnen bespreken met groepen predikan - ten die deelnamen aan een cursus over ‘Christelijk geloof en evolutie’ in het kader van hun permanente educatie in de Protestantse Kerk in Neder - land (januari 2016 en januari 2017), alsook met theologiestudenten, voor - namelijk van het Hersteld Hervormd Seminarium, tijdens enkele master - collegereeksen aan de VU. Ik ben alle betrokkenen dankbaar voor de manier waarop ze me er met hun vragen en reacties toe aanzetten over sommige dingen nog eens na te denken en delen van mijn argumentatie te herformuleren. Een bijzonder woord van dank komt toe aan mijn onderzoeksassistent Eva van Urk MA. Zij vertaalde niet alleen met grote acribie en taalgevoe - ligheid de hoofdstukken van dit boek vanuit hun Engelstalige Vorlagen, maar deed ook vele voorstellen tot verbetering van de tekst, onder meer door her en der Nederlandstalige bronnen aan te dragen waarnaar aanvul- lend verwezen kon worden. Dankzij haar inspanningen ontstond een goed leesbare en op het Nederlandse taalgebied afgestemde editie van het oor -

11 spronkelijke boek Reformed Theology and Evolutionary Theory dat mo- menteel ‘in press’ is bij uitgeverij Eerdmans te Grand Rapids. Erkentelijk ben ik ook jegens uitgever Arjen van Trigt en Inge Slings van Boekencen- trum, die de voorbereiding van dit boek met een mooie mix van geduld, flexibiliteit en vasthoudendheid begeleid hebben. Kees de Wildt MA dank ik zeer voor zijn hulp bij de eindredactie van het boek, terwijl William den Boer en Tini van Selm mij hielpen met de finale correctie. Tini van Selm nam bovendien de registers van persoonsnamen en bijbelteksten voor haar rekening. Ook hun komt veel dank toe. Met zoveel goede helpers is het misschien niet overbodig op te merken dat ikzelf verantwoordelijk ben voor de eindtekst. Een van de predikanten die deelnam aan een cursus over ‘Christelijk geloof en evolutie’ die ik in het kader van de permanente educatie mocht geven, drukte met een mooi beeld uit wat hij van dit boek verwachtte. Hij vergeleek de evolutietheorie en alle gedachtevorming eromheen met een bos waar een heel netwerk van verborgen paden en wegen doorheen loopt. Sommige daarvan leiden naar adembenemende uitzichten, andere lopen juist uit in levensgevaarlijke poelen en moerassen. Waar je in zo’n situatie behoefte aan hebt, zei hij, is een gids die het terrein kent en die tegen je zegt: ‘Kijk, dáár moet je echt niet komen, maar dát paadje kun je helemaal aflopen en die kronkelweg daar kun je veilig gaan tot je bij dat en dat punt bent aanbeland.’ Als dit boek kan dienen als een dergelijke gids in het complexe landschap van het evolutiedenken, waar tal van wetenschappe - lijke en levensbeschouwelijke overwegingen op vaak ondoorzichtige ma- nieren door elkaar heen lopen, is mijn missie geslaagd. Tenslotte nog een praktische opmerking. De hoofdstukken van dit boek vormen een nauw samenhangend en op elkaar aansluitend geheel, maar zijn tegelijkertijd zo geschreven dat ze ook los van elkaar gelezen kunnen worden. Gijsbert van den Brink Amsterdam/Woerden, februari 2017

1 Inleiding De geheimen van de natuur, waarvan wij inzien dat ze gemaakt zijn door de almachtige kunstenaar God, mogen niet met stelligheid worden besproken. Ze moeten daarentegen bestudeerd worden door te zoeken in de boeken die het goddelijk gezag ons aanbeveelt. De roekeloze die bij het bestuderen van die boeken onzekere en twijfelachtige opvattingen als zekerheden verkoopt, kan de beschuldiging van heiligschennis maar moeilijk ontlopen. 1 1.1 Probleemstelling: zijn christelijk geloof en evolutie verenigbaar? In dit boek gaan we, kort gezegd, na hoe de evolutietheorie zich verhoudt tot het christelijk geloof. Dat is voor verschillende groepen mensen van belang. Allereerst natuurlijk voor christenen die zich willen bezinnen op de evolutietheorie, omdat ze zich er in hun geloof door uitgedaagd voelen. Het christelijk geloof is voor hen niet een bijkomstigheid, maar de bron waaruit ze putten, de grond waarop ze staan, de lucht die ze inademen. Voor hen – en voor mij, want ik reken mijzelf tot deze groep – is het daar - om belangrijk om te weten of de evolutietheorie al dan niet verenigbaar is met een op de Bijbel georiënteerd geloof. Als dat niet het geval is, zal ze immers alleen maar afgewezen kunnen worden. Hoe sterk haar papieren in dat geval ook mogen lijken, ze haalt het niet bij de waarheid van het ge- loof. Geloven is nu eenmaal een hartstochtelijke zaak. Het geloof heeft veel meer invloed op onze visie op het leven en wat we voor waar houden dan welke wetenschappelijke theorie dan ook. Maar is de evolutietheorie inderdaad in strijd met het christelijk geloof? Zij die het woord van Augusti- nus ter harte nemen dat als motto boven dit hoofdstuk staat, zullen die vraag niet zonder nadere studie zomaar met ‘ja’ of ‘nee’ willen beantwoorden. De vraag is ook van belang voor een andere groep lezers: degenen voor wie de juistheid van de evolutietheorie (of preciezer: de zogeheten neodar - winistische synthese) boven elke vorm van twijfel verheven is. Het idee dat men de evolutietheorie ter discussie zou kunnen stellen, komt hun ronduit belachelijk voor. Wie dat doet, moet zich eenvoudig beter laten voorlichten en zich op de hoogte stellen van wat voor elke zichzelf respec- terende wetenschapper klip-en-klaar is. Onder deze groep kunnen zich 1 Aurelius Augustinus, Onze wereld in wording. Beschouwingen bij de bijbelse scheppings- verhalen (Eindhoven: Damon, 2016), 143-144. De Latijnse bron is De Genesi ad litteram liber unus inperfectus , 1. 13

14 heel goed mensen bevinden die geïnteresseerd zijn in het christelijk ge- loof. Mogelijk kwamen ze met christenen in aanraking en werden ze ge- raakt door hun getuigenis of levensstijl. Als gevolg daarvan kunnen ze zich op enig moment voor de vraag gesteld voelen of ze zelf ook christen willen worden. Het staat voor hen echter als een paal boven water dat da t alleen maar kan wanneer ze daarvoor geen sacrificium intellectus (offer van het verstand) hoeven te brengen door de evolutietheorie vaarwel te zeggen. Het kan niet zo zijn, zo redeneren ze, dat ze om christen te kunnen worden flagrante onwaarheden zouden moeten omarmen. Ook voor zulke aspirant-gelovigen is de vraag dus van groot belang of christelijk geloof en acceptatie van een evolutionaire ontwikkeling van het leven op aarde kun- nen samengaan. Dat geldt in afgeleide zin evenzeer voor ieder die weliswaar niet zelf door deze vraag gekweld wordt, maar wel beroepshal - ve (bijvoorbeeld als docent, journalist, theoloog, museumgids of gewoon als iemand die geïnteresseerd is in levensvragen) te maken heeft met men- sen voor wie dit een ingewikkelde en heikele kwestie is. Het gaat in dit boek dus over de verhouding tussen het christelijk ge- loof en de evolutietheorie. In de volgende bladzijden zal nader uitgewerkt worden hoe beide begrippen in dit boek worden opgevat. Hier wijs ik er vast op dat het er mij niet om te doen is bewijzen of argumenten aan te dra- gen voor of tegen het christelijk geloof en/of de evolutietheorie. Hoewel dat op zichzelf een legitieme onderneming is, ga ik in dit boek enerzijds uit van de waarheid van het christelijk geloof, terwijl ik er anderzijds van uitga dat de standaardversie van de evolutietheorie – de al genoemde neo- darwinistische synthese – min of meer correct is. Het is niet mijn bedoe- ling de evolutietheorie aan wie dan ook maar op te dringen; ik beschouw mezelf niet als een apostel of zendeling ervan, maar aanvaard haar in deze studie vooral in hypothetische zin: stel dat ze (zoals veel mensen denken) waar is, wat volgt daar dan uit voor het christelijk geloof? Zijn ze verenig - baar en zo ja, hoe dan precies? We gaan dus na welke consequenties de evolutietheorie, gesteld dat deze correct is, zou hebben voor geloof en theologie. De reden dat veel christenen sceptisch zijn over de evolutietheorie is meestal namelijk niet dat ze het vanuit wetenschappelijk oogpunt een zwakke theorie vinden of dat ze diep onder de indruk zijn van de wetenschappelijke kracht van een alternatieve verklaring. Voor zover ik het kan zien, is de meest voorko- mende reden achter christelijke evolutiescepsis (en iets soortgelijks geldt vermoedelijk ook voor evolutiescepsis van joodse en islamitische zijde) 2 en dat men bang is niet langer orthodox-gelovig te kunnen zijn – of zelfs 2 Vgl. hierover bijv. resp. Tzvi C. Marx, ‘Jodendom, schepping en evolutie’ en Mohammed M. Ghaly, ‘Islam en Darwin: de receptie van Darwin en de evolutietheorie in d e islamitische traditie’, in: Alfred Driessen en Gerard Nienhuis (red.), Evolutie: wetenschappelijk model of seculier geloof (Kampen: Kok, 2010), 111-124 en 125-144.

15 überhaupt nog gelovig – wanneer men de evolutietheorie zou accepteren. 3 Maar klopt dat wel? Wat verandert er precies in het huishouden van ie- mands geloof wanneer hij of zij overtuigd raakt van de evolutionaire ge- schiedenis van het leven? Toen ik studeerde, had ik een professor die ver - klaarde: ‘Het accepteren van de evolutietheorie is totaal irrelevant voor het christelijk geloof, want als die waar is, dan vertelt de evolutietheorie ons alleen maar hoe God het leven schiep op aarde. Dat is aardig om te we- ten, maar het heeft geen enkele repercussie voor het geloof.’ Zoals in dit boek zal blijken, is het niet helemaal zo eenvoudig. We zullen echter ook ontdekken dat het christelijk geloof bepaald niet in elkaar stort wanneer we de evolutietheorie aanvaarden, of dat alleen een afgezwakte, extreem liberale variant ervan overlevingskansen heeft. Ik probeer in het vervolg van het boek dus zoveel mogelijk een neutra - le houding aan te nemen. Daarbij zal ik echter niet krampachtig zinswen- dingen vermijden die de juistheid van de evolutietheorie veronderstellen. Daarom is het goed om eerst nog iets explicieter te zijn over mijn eigen achtergronden en motieven, zodat de lezer daarnaar niet hoeft te gissen. 1.2 Aanleiding en achtergrond Laat ik om te beginnen mijn kaarten op tafel leggen. Hoe heb ik mij gedu- rende mijn levensloop tot de evolutietheorie verhouden? Ik ben kerkelijk opgegroeid in een zogeheten Gereformeerde Bondsgemeente, dat wil zeggen in een orthodox-gereformeerde gemeenschap binnen de toenmali - ge Nederlandse Hervormde Kerk. De sfeer ten aanzien van de oorsprongs- vragen die daar hing kan misschien het best getypeerd worden als ‘latent creationistisch’. Dat creationisme lag er dus niet dik bovenop en men was er doorgaans ook niet heel expliciet over. Er bestond bij sommigen zelfs een duidelijk wantrouwen jegens de houdbaarheid van allerlei creationis - tische theorieën. Maar dat de eerste hoofdstukken van Genesis uitgelegd moesten worden in termen van een jonge aarde en een zesdaagse schep- ping, gold eigenlijk als min of meer vanzelfsprekend. De grote conflicten over schepping en evolutie in de Verenigde Staten waren achter de rug en hadden hun sporen ook in Nederland getrokken. Dit maakte dat de scheids- lijnen ook te onzent wel min of meer vastlagen: orthodox-gereformeerden waren tegen evolutie en voor een zo letterlijk mogelijke lezing van de eerste hoofdstukken van Genesis. 4 Boeken waarin, hoe voorzichtig 3 In zijn veelgeprezen studie The Creationists. From Scientific Creationism to Intelligent De- sign (Cambridge MA: Harvard University Press, 2006) vertelt Ronald Numbers bijv. hoe hij eind jaren zestig van de vorige eeuw met zijn jongeaardecreationisme ook zijn geloof ver - loor: ‘Having thus decided to follow science rather than Scripture on the subject of origins, I quickly, though not painlessly, slid down the proverbial slippery slope toward unbelief ’ (13). De vraag is of dat onvermijdelijk was, of dat Numbers ook andere opties had gehad. 4 Vgl. Ab Flipse, ‘The Origins of Creationism in the Netherlands. The Evolution Debate among Twentieth Century Dutch Neo-Calvinists’, Church History. Studies in Christianity